کارگاه اندیشه / تاریخ اندیشه
آیا شما می دانید تحقیق و روش تحقیق چیست، و تا کنون چه تحقیقی انجام داده اید؟
شناخت دانایی و تاریخ فکر
سپاس محققان را که از پیدایش تمدن بشری و در طول تاریخ و تمام حکومتها، با تحقیق و تعلیل در موضوعات گوناگون زندگی و سرنوشت بشر را تغییر داده و بهتر و مناسب تر نموده اند. تحقیق کنندگان، فلاسفه و دانشمندان برای آگاهی از حقايق و واقعيت های جهان هستی و همچنین کشف چگونگی پديده ها به منابع مختلفی متوسل شده اند. عده ای عقل را به وسيله استدلال و برهان، گروهی تجربه را به وسيله حواس، جمعی قلب و دل را به وسيله تزکيه آن، تعدادی وحی رااز طريق کتب آسمانی و توده ای همه اين ها را منبع شناخت آفرینش دانسته اند. بنا بر این شناخت عقل، علم، دیدگاه، مهمترین های پیش دانایی است، که هر فرد وقتی وارد کارگاه فکر سازی و دنیای تحقیق می شود باید بداند.
عقل ــ تا قبل از نو بورژوازی که به رنسانس معروف است، عقل گرايي که عقل گرایی سنتی می گویند، عمد تاً بر پايه روش به اصطلاح ارسطويي تحت عنوان مبنای شناخت حقیقت تلقی مي شد. در تفکر عقل گرايان روش قياسی مبنای کار است، بدين معنی که با استدلال و روش منطقی و تحليل عقلانی فرد مي تواند حقايق را کشف نمايد. در تفکر تجربی کارهای کاوشی و جستجویی مورد پسند است، بدين معنی که با مشاهده و آزمايش و شناخت ماهيت پديده ها، مي توان با شناخت جزيي ها و ارتباط آن ها با يکديگر به نهایت و کلیت پي برد، و قوانين و نظامات کلی را نتيجه گيري کرد.
علم ــ که به طور کلی به دو قسم تقسيم مي شود: علم حضوری و علم حصولی. علم حضوری يعنی اينکه واقعيت معلوم، پيش انسان حاضر باشد و واسطه و صورتی در کار نباشد، مانند علم به خود يا علم به ترس خود به عنوان يک مفهوم کلی. علم حصولی يعنی علمی که بر اساس مفهوم و واقعيت خارجی و با واسطه برای انسان حاصل مي گردد، مانند علم به اشيا خارج. علم حصولی خود به دو قسم تصور و تصديق تقسيم مي شود.
ديد گاه ــ به اشکال مختلفی ابراز می شود، دیدگاه تجربه گرايي و پوزيتيويسم، ديد گاه عقل گرايي، ديدگاه استنباطی، ديدگاه ساختاری، ديدگاه هرمنوتيک. ديدگاه تجربه گرايي، که در مقابل عقل گرايي سنتی شکل گرفت و سابقه آن در قرون جدید به دوره پدیده بورژوازی علمی باز مي گردد. که البته ابتدا این طرز فکر از قرن 10 تا 14 میلادی در ایران بزرگ و قاره کهن شکل گرفته بود، و اندیشمندان ایرانی بسیاری معروف آن است. بعداً انتقاداتی بر اين مکتب وارد گرديد، اين ديدگاه وسيله شناخت را حواس آدمی مي داند، با بکار گرفتن منطق نوين در جهت تحليلی - منطقی تغيير مسير داد. آنها معتقد بودند شناختی اعتبار دارد، که به وسيله يکي از حواس قابل درک باشد بدين لحاظ پوزيتيويسم به تجربه و آزمايش و مشاهده اصالت مي دهد، و روش استقرايي را برای دستيابی به کلی ها و به عبارتی به قوانين کلی و علمی مي پسندد. ديدگاه عقل گرايي، بر اساس روش استدلال قياسی استوار است، و اعتقاد دارد که حواس انسان هيچگاه کليت و ضرورت اصول و مفاهيم را در نمی يابد، و لذا منشا ديگري به نام عقل ضرورت دارد. نهادینه اين ديدگاه به دوره ساسانیان به ويژه بزرگمهر باز مي گردد، که در آن رابطه منطقی بين سپیدی و سیاهی، کبری و صغری، و نتيجه برخورد و تضاد بر قرار مي گرديد.
ديدگاه استنباطی، استنباط يا تفهم را به عنوان روش خاص علوم اجتماعی مي پذيرد، از میانه انقلاب صنعتی با طبقه بندی و تفکيک علوم، روش استنباطی در برابر روش های توضيحي علوم طبيعی شکل گرفت. ديدگاه ساختاری، که دو اندیشه دارد. نظريه ای درباره برنامه های پژوهشی است، که نظريه ها را مجموعه های ساختاری مي دانند. نظريه دیگری درباره پارادايم ها و انقلاب های علمی است، که نظريه های علمی را نوعی ساختار پيچيده مي داند، اين ديدگاه در سال 1962 در کتابی تحت عنوان ساختار انقلاب های علمی مطرح شده است. ويژگی عمده این نظريه تأکيد بر جنبه انقلابی پيشرفت های علمی دارد، به طوری که در طرد و رد يک ساختار نظری و جايگزينی آن با ساختار ناسازگار ديگر است. در این نظر انقلاب علمی عبارت است، از طرد يک پارادايم و قبول پارادايم جديد، نه از سوی يک دانشمند به تنهایی، بلکه از سوی جامعه علمی مربوط در تماميت آن. ديدگاه هرمنوتيک، که به مفهوم تفسير متون مذهبی و ادبی به ادبيات و زبان يونانی باز مي گردد، اين نظر دارای سابقه ای طولانی است، و به منزله مکتبی فلسفی و نظريه ای عمومی برای علوم انسانی و اجتماعی مطرح شده. از هرمنوتيک برداشت های متعددی ارائه شده است نظريه بنيادی روش شناخت برای علوم انسانی و سرانجام نظريه فهم وجود در سنت اصالت وجودی.
مفهوم تحقيق علمی
تقریباً همه انسان ها برای يافتن پاسخ سئوال ها و حل مشکلات خود ناچار به کاوش هستند، مي توان گفت که همه مشغول تحقيق هستند، ولی آنان تشريفات و آداب يک تحقيق علمی و اساسی را رعايت نمي کنند. به علاوه اين تحقيقات نتايج کاربری فردی دارد، و معمولا تکراری است، يعنی در حوزه معرفت شناسی بشر مطلب تازه ای ارائه نمي کند. اصطلاح تحقيق علمی اطلاق خاص دارد، و مي توان آن را برای نوع خاصی از فعاليت های تحقيقاتی به کار برد، که در آن فرهنگ یاد گیری رعایت شده باشد. اين تحقيقات مشخصات کلی مخصوص به خود دارد، منجمله، بر خوردار بودن از آداب و تشريفات خاص، توسعه قلمرو معرفت، شناخت حاصل از نتيجه و تحقيق در بيرون ذهن واقعيت و ما به ازای خارجی داشته باشد. تحقيق علمی تلاش کاوش گرانه با آداب خاصی و نظام يافته جهت کشف مجهولی است، که به منظور گسترش علم و دانش انجام شده باشد.
تحقيقات علمی فلسفه ای روشن و بديهی دارد، زيرا نياز فطری بشر به تحقيقات علمی امری بديهی است، زیرا انسان فطرتا جستجوگر است، و مي خواهد تا حد امکان همه چيز را بداند و رموز جهان را کشف کند. به علاوه کاوش گری انسان هيچوقت به پايان نمي رسد، والبته انسان علاقه مند به کشف ناشناخته برای پاسخ گویی به نياز های حياتی خود است. انسان از بدو حيات تا مرگ با مسائل گوناگون رو به رو می باشد، و حجم دانش بشر ترکيبی از معارف گوناگون است، علوم الهی و ماورا الطبيعه، علوم انسانی و اجتماعی، علوم مادی و طبيعی.
هدف تحقيق علمی ــ هدف اصلی تحقيق معلوم کردن مجهول و به عبارتی حل مسئله و يافتن پاسخ برای آن است، و معلومات و قضايای کلی علمی دارد. اصول و قوانين علمی که جزو امور مسلم و عمد تا تبيين کننده مبانی علم و روابط علت و معلولی است. حقايق علمی که جنبه توصيفی دارد و به بيان ماهيت، ويژگي ها و ابعاد واقعيت ها نظير اشيا، پديده ها، حالات، افکار و خصوصيات آن ها مي پردازد. مدل ها که منعکس کننده روابط نظام يافته متغير ها، عوامل و عناصر در عالم واقع و جهان خلقت است. نظريه هايي که ماهيتی کلی و تعميم يافته دارند و حقايق و واقعيت ها را تبيين مي کنند و توضيح مي دهند و در واقع نظريه ها پيش نويس اوليه امور مسلم و قطعی علمی محسوب می شوند. در شکلی واقعی تر و عملياتی مي توان هدف تحقيق علمی را، بررسی و ارزيابی نظريه ها به منظور ارائه نظريه جديد، برای حل مشکل.
آموزش روش تحقيق علمی نيز اهداف خاص خود را دارد، سه مورد مهم آن، فراگيری روش وصول به حقايق و کشف مجهولات، کسب مهارت لازم برای اجرای پروژه های تحقيقاتی، کسب مهارت لازم برای تهيه پايان نامه های تحصيلی. تحقيق علمی به عنوان فرايند کشف مجهول و يافتن پاسخ برای مسئله يا مسائل، ويژگی ها و قواعدی دارد، استفاده از تکنولوژی ارتباطی و اطلاعاتی، توسعه ای بودن، قابليت بررسی داشتن، نظم داشتن، تخصص طلبی، قابليت تعميم، دقت طلبی، واقعی بودن، قاعده تجاهل، صبر طلبی، جرات طلبی، نياز به مديريت واحد، رعايت اصل بيطرفی، اجتهادی بودن تحقيق.
کار تحقيق بايد نتيجه ای داشته باشد، که مبين ماهيت پديده يا تشخيص رابطه بين پديده ها و اشيا باشد. به بيان ديگر، محقق بايد در انتهای کار و بر اساس نتايج حاصل شده توانایی ارائه نظريه ای را که چگونگی واقعيت و حقيقت را توضيح دهد، داشته باشد. تحقيق علمی پیش نیاز هایی دارد، منجمله، فرهنگ تحقيق و محقق بودن، دارا بودن سازمان نوین و بودجه، ابزار تحقيقاتی، فراغت لازم برای محقق، ضوابط و مقررات مالی و اجرايي. در تحقيقات علمی و مراحل انجام آن آمار جایگاه ویژه ای دارد، طبقه بندی ها در قالب اعداد و ارقام، کار مطالعه و بررسی يک پديده را نيز ساده مي کند. کار برد آمار در تحقيق شامل، مرحله نمونه گيری، مرحله گردآوری و طبقه بندی اطلاعات، مرحله تجزيه و تحليل اطلاعات، تبيين و نمايش نتايج تحقيق. کامپیوتر در تحقيقات علمی و مراحل انجام آن توانایی ویژه ای دارد، ادبيات موضوع تحقيق و مطالعه سوابق، طبقه بندی داده ها، تجزيه و تحليل داده ها، تنظيم و نگارش گزارش تحقيق، از موضوعات دیگر می باشند.
تعریف علم
علم در لغت به معنای يقين، معرفت و دانش است، واژه علم در مفهوم کلی خود بر هر نوع آگاهی نسبت به اشيا، پديده ها، روابط و... اطلاق مي شود. به علم در مفهوم کلی و عام آن knowledge اطلاق مي شود، ولی از واژه علم مفهوم خاصی نيز تعبير شده است و آن science است، که مقصود آن بخشی از دانستنی ها و آگاهي های نوع بشر است که به روش های تجربی قابل اثبات و تأييد باشد؛ اين نوع علم بيشتر مترادف با علوم تجربی و طبيعی به کار گرفته شده است. انيشتين در تعريف علم مي گويد: علم کوششی برای تطبيق تجربه حسی نامنظم و متنوع به يک سيستم فکری است، که منطقا متحد الشکل باشد. در اين سيستم تجربيات واحد با جنبه تئوريک يا نظری بايد طوری همبسته باشند که هماهنگی آن ها متمايز و متقاعد کننده باشد. به دانایی قرن 21 مراجعه شود.
بنا به تعریفی علم سه بخش دارد، علوم نظری، علوم عملی و علوم ابداعی، در نظری دیگر علوم شش طبقه دارد، که هر قدر از طبقه اول به سوی طبقه ششم برويم از کليت آن کاسته مي شود. اين طبقات عبارتند از، جغرافی ـ تاریخ رياضيات، هيأت، فيزيک، شيمي، زيست شناسی. در دیدگاه های مختلف برای علم و دانش و طبقات آن توضیحات دیگری هم گفته شده است، مانند علوم جهانی و علوم عقلانی و غیره و غیره.
علوم انسانی ــ که در يک طبقه بندی کلی به دو گروه تقسيم مي شود، گروه اول شامل معلوماتی است که منشأ تشکيل آن ها را عقل و فکر و احساس انسان تشکيل مي دهد. مانند فلسفه، منطق، رياضيات، ادبيات و نظاير اين ها. گروه دوم شامل معلوماتی است که منشأ آن ها را رفتار انسان تشکيل مي دهد، روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، مديريت و مانند اين ها. گاه از اين معلومات به علوم اجتماعی نيز تعبير مي شود که به نظر نمی رسد اطلاقی عام و فراگير باشد، از اين رو بهتر است تحت عنوان علوم انسانی از نوع گروه دوم قرار داده شود.
نظريه ـ که در تحقيقات علمی از جايگاه ويژه ای برخوردار است، برداشت دوگانه ای از اين مفهوم وجود دارد. يکی برداشت عاميانه است، که به جای نظر به کار مي رود، دوم برداشت صحيح و علمی از اين مفهوم است، بدين معنا که نظريه جنبه تبييني دارد و بنياد هر فعاليت علمی را تشکيل مي دهد. نظريه ها را به طور کلی مي توان به دو گروه تقسيم کرد، نظريه های تبيينی، اين نظريه ها موضوع علم هستند. نظريه های تجويزی و توصيه ای، اين نظريه ها عمدتاً ماهيت سياسی- اجتماعی دارند و ممکن است، بر اساس يک سری پيش فرض های اعتقادی، ايدئولوژيک، فرهنگی، سياسی و حتی علمی ارائه شوند.
درباره جايگاه نظريه در تحقيقات علمی نيز ديدگاه های مختلفی وجود دارد، عده ای به روش قياسی اصالت داده معتقدند، که نظريه مبنای تحقيق در انتخاب موضوع و فرضيه سازی و روش های کار است، و نتيجه آن به تأييد يا رد نظريه مي انجامد. عده ای ديگر بر عکس به روش استقرايي اصالت داده معتقدند که پس از مطالعه و مشاهده و تجربه واقعيت های قابل آزمايش، مي توان به يک نظريه که حاصل کار تحقيق است دست پيدا کرد. عده ای هم اين دو نگرش را با يکديگر ترکيب نموده، ابتدا بر اساس مشاهدات محدود تر، چهار چوب نظری يک واقعيت را در ذهن خود پی ريزی مي کنند، و سپس با مطالعه مصاديق و واقعيت های آن نظريه خود را مورد ارزيابی قرار مي دهند. عقیده ای می گوید، سازه های تصوری يا فرضيه هايي درباره ماهيت واقعی است.
نظريه علمی ويژگي های دارد، مبين ماهيت پديده يا روابط علت و معلولی بين پديده ها و متغيرهاست، که از ترکيب مفاهيم، قضايا و قوانين ويژه، به صورت نظام يافته درباره يک واقعيت به وجود مي آيد، و تشکيل يک مجموعه واحد را مي دهد، و قدرت پيش بينی و آينده نگری را دارد. نظريه مي تواند چهار چوب مفهومی مناسبی را برای انجام دادن تحقيقات، چه در بعد انتخاب مسئله و پردازش آن و چه در بعد تدوين فرضيه و مدل های علمی و چه در بعد روش های کار، ارائه دهد. مفاهيم و قضايای نظریه از مصادیق بيرونی بر خور دارند، و يا قابل آزمايشند. نظريه نبايد با ساير نظريه های علمی مسلم و قطعی که پذيرفته شده و تأييد شده است، و نيز امور بديهی در تضاد و تعارض باشد.
کلیک کنید: تولد در تاریخ
کلیک کنید: قاره کهن
انوش راوید Anoush Raavid
حمله اسکندر مقدونی به ایران بزرگترین دروغ تاریخ و حمله چنگیز مغول به ایران سومین دروغ بزرگ تاریخ و مقالات مهم سنت گریزی و دانایی قرن 21، و دروغ های تاریخ عرب، تاریخ مغول، تاریخ تاتار و جدید ترین بررسی های تاریخی در وبلاگ: جنبش برداشت دروغها از تاریخ ایران http://www.ravid.blogfa.com